Η μεγάλη επίθεση του κρατικού καπιταλισμού

του Θανάση Παπανδρόπουλου

Η οξύτατη κρίση του φιλελεύθερου δυτικού καπιταλισμού συμπίπτει με την ταχεία ανάδυση ενός κρατικού καπιταλισμού στις αναδυόμενες χώρες, το ειδικό βάρος του οποίου είναι ήδη αισθητό στην παγκόσμια οικονομία.

Το εξώφυλλο του περιοδικού The Economist της 21ης Ιανουαρίου 2012 ήταν ιδιαίτερα εύγλωττο και ευρηματικό ως συνήθως. Σε κόκκινο φόντο έβλεπε κανείς τον Λένιν να καπνίζει ένα χοντρό πούρο, με εμφανές επάνω του το σήμα του δολλαρίου. Με τίτλο «Η άνοδος του κρατικού καπιταλισμού», το περιοδικό υπογράμμιζε στον υπότιτλο ότι «η ταχύτητα ανόδου μιας νέας μορφής επιχειρείν στις αναδυόμενες χώρες θα προκαλέσει αυξημένα προβλήματα».

Και τούτο διότι, αν και ο κρατικός καπιταλισμός που αναπτύσσεται στην Κίνα, στην Ινδία, στην Ρωσία και στην Βραζιλία, δεν είναι κάτι καινούργιο, εντούτοις ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν και ενεργούν οι νέες κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο. Επίσης, αν δει κανείς ποια προσόντα κατέχουν σε συγκεκριμένους τομείς της παγκόσμιας αγορές αυτές οι κρατικές επιχειρήσεις, τότε ο προβληματισμός μεγαλώνει και γίνεται, βεβαίως, πολυδιάστατος.

Για παράδειγμα, οι δέκα μεγαλύτερες εταιρείες στον κόσμο στους τομείς του πετρελαίου και του φυσικού αερίου είναι κρατικής ιδιοκτησίας, ενώ στην Κίνα οι κρατικές επιχειρήσεις καλύπτουν το 80% της συνολικής κεφαλαιοποίησης της χρηματιστηριακής αγοράς, με το αντίστοιχο ποσοστό στην Ρωσία να φθάνει το 62%. Ακόμα, στους νέους τομείς, όπως η κινητή τηλεφωνία, η China Mobile έχει ήδη 600 εκατομμύρια πελάτες και ακολουθείται κατά πόδας από τους Ινδούς ανταγωνιστές της. Την περίοδο 2003-2011, οι κρατικές επιχειρήσεις του αναδυόμενου κόσμου κάλυψαν επίσης το 33% των παγκόσμιων ξένων άμεσων επενδύσεων, είναι δε σημαντική η διείσδυσή τους στις πιο αναπτυσσόμενες αφρικανικές χώρες.

«Οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις αποτελούν μία νέα εκδοχή του φιλελεύθερου καπιταλισμού και το μοντέλο τους είναι ταυτοχρόνως αναπτυξιακό και σταθερό. Δεν έχει δε καμμίαν απολύτως σχέση με αποτυχημένα κρατικά πρότυπα του παρελθόντος». Αυτό υπογραμμίζει ο Κινέζος οικονομολόγος Ναν Λιν, ο οποίος προβλέπει ότι στα προσεχή 50 χρόνια το φιλελεύθερο καπιταλιστικό μοντέλο θα έχει περιθωριοποιηθεί. Περίπου παρόμοια είναι και η άποψη του γνωστού Αμερικανού φιλόσοφου και συγγραφέα του αμφιλεγόμενου βιβλίου «Περί του Τέλος της Ιστορίας» μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού.

Σε πρόσφατες δημόσιες παρεμβάσεις του, ο Φράνσις Φουκουγιάμα υπογραμμίζει πως ο καπιταλισμός δεν παράγει πλέον κοινωνίες της μεσαίας τάξης, ενώ αντιθέτως συμβάλλει στην άνοδο των ανισοτήτων οι οποίες τελικά υπονομεύουν την δημοκρατία: «Σε μία δημοκρατία με αδύναμη μεσαία τάξη παρατηρείται άνοδος του λαϊκισμού και των εσωτερικών συγκρούσεων, καθώς και ανικανότητα επίλυσης του ζητήματος της αναδιανομής του εισοδήματος με μεθοδευμένο τρόπο. Έτσι, τώρα, στις ΗΠΑ παρατηρείται επιστροφή στον λαϊκισμό, που είναι δεξιός και εκφράζεται από ανθρώπους που μισούν την κυβέρνηση και πιστεύουν ότι έχουν προδοθεί από τις ελίτ…».

Αυτές οι εξελίξεις, πιστεύουν πολλοί παρατηρητές, ευνοούν την επέκταση του κρατικού καπιταλισμού και, από ιδεολογικής πλευράς, συσκοτίζουν τις αρνητικές πτυχές του –οι οποίες ούτε λίγες είναι, ούτε ασήμαντες. Έτσι, ο γνωστός καθηγητής του Χάρβαρντ και ιστορικός Νάϊαλ Φέργκιουσον υπογραμμίζει ότι «μετά την χρηματοοικονομική κρίση, ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει μία πολύ σοβαρή κρίση ταυτότητας. Και όσο αυτή η κρίση στην Δύση δεν θα βρίσκει λύση, ο κρατικός καπιταλισμός θα ανεβαίνει.

Ωστόσο, η άνοδός του αυτή σε καμμία περίπτωση δεν θα είναι εύκολη. Διότι οι πολιτικές εξουσίες που συνδέονται με τον καπιταλισμό θα θέλουν όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στην πορεία του και σε κάποια φάση εκ των πραγμάτων θα φαλκιδεύσουν την αποτελεσματικότητά του».

Ήδη, μία προσεκτική ματιά στα ενδότερα του κινεζικού, του ρωσικού και του βραζιλιάνικου κρατικού καπιταλισμού δείχνει τις στενές σχέσεις διαπλοκής μεταξύ των πολιτικών και των ηγετικών στελεχών μεγάλων επιχειρήσεων, με ό,τι οι σχέσεις αυτές συνεπάγονται στο επίπεδο της αποτελεσματικότητας. Τελευταία μελέτη της εταιρείας συμβούλων McKinsey υπογραμμίζει ότι η αποδοτικότητα του κεφαλαίου στις μεγάλες κινεζικές κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις είναι αισθητά χαμηλότερη από την αντίστοιχη στον ιδιωτικό τομέα και οι επενδυτικές σπατάλες βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη.

Από την άλλη μεριά, στην ίδια μελέτη επισημαίνεται ότι στις επιχειρήσεις αυτές οι καινοτομίες δεν προχωρούν εύκολα και οι νέες ιδέες δύσκολα γίνονται αποδεκτές. Έτσι, οι εταιρείες είναι αποκομμένες από τα μεγάλα παγκόσμια κέντρα νεωτερισμών, τα οποία κατά κανόνα απαρτίζονται από δίκτυα μικρών start-up επιχειρήσεων. «Αυτό είναι ένα σοβαρό μειονέκτημα για τις κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπου οι τεχνολογίες αλλάζουν πολύ γρήγορα και η ταχύτητα προσαρμογής στο καινούργιο αποτελεί συγκριτικό πλεονέκτημα», τονίζει ο Νάϊαλ Φέργκιουσον –και πολλά γεγονότα τον δικαιώνουν. Διότι, όπως προκύπτει από την διεθνή καταγραφή των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις καλύπτουν το 82% και οι αντίστοιχες κρατικές το υπόλοιπο 18%.

Παρόλα αυτά, οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις αντλούν τεράστια κεφάλαια από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίων και συμβάλλουν τα μέγιστα στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών τους. Χάρη στις επιχειρήσεις αυτές και στον τρόπο που χρησιμοποιούν τα καπιταλιστικά εργαλεία, ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης της Κίνας τα τριάντα τελευταία χρόνια είναι 9,5% ετησίως και η σε όγκο αύξηση των εξαγωγών της είναι 18% περίπου. Οι εταιρείες αυτές, εξάλλου, στον τομέα του μάρκετινγκ διαθέτουν φοβερή δύναμη κρούσεως, ενίοτε δε συνδυάζουν τις δράσεις τους και με τα κρατικά επενδυτικά ταμεία (sovereign funds), τα οποία την τελευταία πενταετία έχουν επενδύσει στον κόσμο ολόκληρο περισσότερα από 2 τρισεκατομμύρια δολλάρια. «Οι Κινέζοι μάνατζερς των κρατικών επιχειρήσεων δεν έχουν σήμερα τίποτα να ζηλέψουν από τους Δυτικούς συναδέλφους τους και ιδιαίτερα τους Αμερικανούς. Εφαρμόζουν τις πιο επιτυχημένες πρακτικές του μάνατζμεντ στις δυτικές επιχειρήσεις και επιπλέον, όταν δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό, έχουν και πολιτική στήριξη. Όσοι λοιπόν πιστεύουν ότι οι Κινέζοι μάνατζερς είναι προσκολλημένοι σε παλαιά πρότυπα και στις αρχές του χαμηλού κόστους παραγωγής, πλανώνται πλάνην οικτράν. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.

Στην Κίνα αναπτύσσεται μία διαφορετική και υψηλής αποτελεσματικότητας κουλτούρα μάνατζμεντ, που είναι φιλόδοξη, καινοτόμος και εξαιρετικά εμπορική. Υπάρχει κίνδυνος οι δυτικές οικονομίες να χάσουν πολλά –όπως συνέβη με την Ιαπωνία την δεκαετία του 1970– αν δεν λάβουν σοβαρά υπ’ όψιν τους την πρόκληση του κινεζικού μάνατζμεντ και δεν αντιδράσουν όπως πρέπει σε αυτήν», τονίζει ο διευθυντής του Ινστιτούτου Μάνατζμεντ και Ηγεσίας (ILM), Κόλμαν Γκέττυ. Τις δε απόψεις του επιβεβαιώνουν και σχετικές έρευνες διεθνών συμβούλων επιχειρήσεων.

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι, πέρα από τις σημαντικές ανακατατάξεις που παρατηρούνται στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας και στα ποσοστά συμμετοχής στην παγκόσμια αγορά, εντυπωσιακές είναι οι μεταβολές και στο επίπεδο των επιχειρηματικών πρακτικών μεταξύ κρατικών και μη κρατικών επιχειρήσεων –οι οποίες, όμως, δραστηριοποιούνται υπό συνθήκες ελεύθερης αγοράς.

Έτσι, με δεδομένη και την πολιτική στήριξη που έχουν οι μάνατζερς των κρατικο-καπιταλιστικών επιχειρήσεων, μπορούν να ασκούν μεγαλύτερη επιρροή όπου αυτή χρειάζεται, ενίοτε δε η ισχύς τους πάει πολύ πιο μακρυά από την εξουσία μιας κυβέρνησης ή ενός πολιτικού προσώπου. Στην Ρωσία, για παράδειγμα, πολλά στοιχήματα έχουν ως αντικείμενο το ερώτημα αν το Κρεμλίνο επηρεάζει την Gazprom ή το αντίθετο. Εμείς, πάντως, θα λέγαμε ότι μάλλον η πρώτη εκδοχή ισχύει, γιατί η Ρωσία Α.Ε., με επικεφαλής τον Βλαδίμηρο Πούτιν και δοκιμασμένα στελέχη της πρώην KGB, είναι πανίσχυρη και μέσω των θυγατρικών της ελέγχει το 80% του Χρηματιστηρίου της Μόσχας.

Τελικά, κατά τον Economist, ίσως αυτή να είναι και η αχίλλειος πτέρνα των κρατικών καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Είναι εξαιρετικά ευάλωτες στην διαφθορά των αυταρχικών καθεστώτων που συνήθως βρίσκονται πίσω από αυτές. Για την ώρα, πάντως, οι διεθνείς επενδυτές στα διεθνή χρηματιστήρια τιμούν δεόντως τους τίτλους των εταιρειών αυτών, οι οποίες ακολουθούν επεκτατικές πολιτικές και στην ουσία ελέγχουν σημαντικό ποσοστό της παγκόσμιας οικονομίας –ιδιαίτερα στην ενέργεια, που είναι και ένα σοβαρό πρόβλημα για την Δύση. Συνεπώς, στον παγκόσμιο ανταγωνισμό όλα τα στοιχήματα είναι ανοικτά και, αν κάποιος κινδυνεύει, είναι η δημοκρατία εν ελευθερία

 πηγή: http://www.epagogi.gr/main/keimena/27-i-epithesi-tou-kratikou-capitalismou