Αλήθεια, εσείς ξέρατε ότι διανύουμε το έτος Ελ Γκρέκο; Πλήθος εκδηλώσεων για να γνωρίσουμε τον κορυφαίο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο!

Την 18η ημέρα του περασμένου Ιανουαρίου, ο ουρανός της ισπανικής επαρχίας Τολέδο γέμισε πυροτεχνήματα. Από τα καμπαναριά ήχησε μια μελωδία, ένα ειδικό κονσέρτο για καμπάνες που συνέθεσε ο Llorenç Barber. Οι εορτασμοί αφορούσαν ένα ζήτημα έντονα ελληνικό: με αφορμή τη συμπλήρωση 400 χρόνων από το θάνατο του εμβληματικού ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, γνωστού και ως Ελ Γκρέκο, η Ισπανία καθιέρωσε επίσημα το 2014 ως έτος αφιερωμένο στ0ν Έλληνα καλλιτέχνη και το έργο του. Την εναρκτήρια μέρα ακολούθησε πληθώρα εκδηλώσεων στη διάρκεια του έτους με το Museo de Santa Cruz στο Τολέδο, να φιλοξενεί τη μεγαλύτερη έκθεση που έγινε ποτέ για τον Ελ Γκρέκο, με περισσότερα από 100 έργα του, κάποια εκ των οποίων συγκεντρώθηκαν από 29 πόλεις του κόσμου. Προς καλύτερη οργάνωση του επετειακού έτους, οι Ισπανοί ίδρυσαν για το σκοπό αυτό το El Greco Foundation 2014, και μία ηλεκτρονική διεύθυνση στην οποία παρέχονται όλες οι πληροφορίες για τις εκθέσεις και τα σχετικά events, ένδειξη ότι πήραν τον καλλιτέχνη και τους εαυτούς τους στα σοβαρά. Μεταξύ άλλων, διοργανώθηκαν εκθέσεις με έργα μεταγενέστερων καλλιτεχνών όπως ο Πικάσο, τα οποία επηρεάστηκαν από τον Ελ Γκρέκο, σύγχρονες οπτικές στο έργο του, υπαίθριες συναυλίες, workshops αλλά και μια πρωτοποριακή ξενάγηση των επισκεπτών στις εκκλησίες και τα μοναστήρια όπου ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε ορισμένες από τις δημιουργίες του.  

 

 

Ο λόγος της μεγαλειώδους κινητοποίησης της Ισπανίας είναι ότι ο Ελ Γκρέκο εγκαταστάθηκε εκεί το 1577 και παρέμεινε έως το θάνατό του το 1614 διανύοντας την πιο ώριμη και δημιουργική του περίοδο. Αγάπησε την Ισπανία, και ιδιαίτερα το Τολέδο όπου έμεινε μετά από μια σύντομη παραμονή στη Μαδρίτη, σαν δεύτερη πατρίδα του και εκείνη του το ανταπέδωσε με αναγνώριση και τιμές. Ο Θεοτοκόπουλος θεωρείται σήμερα μια από τις προσωπικότητες-σύμβολα του Τολέδο, ενώ ο Ισπανός ιερέας και ποιητής Paravicino του αφιέρωσε το 1614 ένα σονέτο, στο οποίο ανέφερε ότι «η Κρήτη του έδωσε τη ζωή και τα πινέλα και το Τολέδο έγινε η πατρίδα του». Πράγματι, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γεννήθηκε στην Κρήτη. Οι λιγοστές πληροφορίες από έγγραφα τις εποχής, τοποθετούν την γέννηση του το 1541, στην περιοχή Χάνδακας (σημερινό Ηράκλειο), η οποία, όπως και η υπόλοιπη Κρήτη και τα Επτάνησα βρίσκονταν υπό ενετική Κατοχή.  Η πολιτική των Ενετών την περίοδο εκείνη ήταν μάλλον ευνοϊκή προς τους ντόπιους, δημιουργώντας ένα περιβάλλον φιλικό προς τη δημιουργία και την ανέλιξη. Η επικοινωνία Κρήτης και Βενετίας είχε ως αποτέλεσμα την εισροή δυτικών ιδεών στο ελληνικό έδαφος, τα ποσοστό αλφαβητισμού ήταν υψηλό και καταγράφηκε μεγάλη παραγωγή καλλιτεχνικών έργων, που συνδυάζοντας τη Βυζαντινή παράδοση και τα αναγεννησιακά στοιχεία διαμόρφωσαν την επονομαζόμενη Κρητική σχολή. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο Θεοτοκόπουλος μαθήτευσε από μικρός δίπλα σε ζωγράφους της εποχής και εργαζόταν επίσημα ως ζωγράφος, καταφέρνοντας μάλιστα να πουλήσει και έργα του. 

 

Εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι η Κρήτη ανήκε στη Δημοκρατία της Βενετίας, ο Θεοτοκόπουλος βρέθηκε στη Βενετία γύρω στο 1567,  και μαθήτευσε κοντά σε μεγάλους ζωγράφους όπως ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέττο. Το δυτικό στοιχείο αρχίζει να επικρατεί στα έργα του, εγκαταλείπει το ξύλο και δημιουργεί τις πρώτες του ελαιογραφίες. Μελετητές υποστηρίζουν ότι το έργο του «Τρίπτυχο της Μόντενα» σηματοδοτεί την μετάβασή του στη δυτικότροπη τεχνική. Το 1570 μεταβαίνει στη Ρώμη, όπου συνειδητοποιεί ότι εκτός από μεγαλύτερες ευκαιρίες, υπάρχει και μεγαλύτερος ανταγωνισμός. Εκεί, οι διαμορφωτές του κυρίαρχου ρεύματος είναι ακόμα ο Τιτσιάνο και ο Μιχαήλ Άγγελος, παρά το γεγονός ότι έχει πεθάνει πριν 6 χρόνια. Δουλεύοντας κυρίως για παραγγελίες, εγκατεστημένος στο Παλάτσο Φαρνέζε, ο Θεοτοκόπουλος αφήνει αμφιλεγόμενα σχόλια για το ταλέντο του Μιχαήλ Άγγελου, με αναφορές να τον θέλουν να προτείνει στον Πάπα Πίο Ε’ ότι σε περίπτωση που γκρεμιζόταν η Καπέλα Σιξτίνα του Βατικανού (που κοσμείται από τα περίφημα έργα του Μιχαήλ Άγγελου), θα μπορούσε να φιλοτεχνήσει ο ίδιος τη διακόσμησή της και άλλοτε να δηλώνει ότι ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν ένας «καλός άνθρωπος που όμως δεν ήξερε να ζωγραφίζει». Παρ’όλα αυτά, ο ίδιος αποτίει φόρο τιμής σε όλους τους φημολογούμενους ανταγωνιστές του, απεικονίζοντάς τους στον πίνακα «Η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό», που φιλοτέχνησε αργότερα. Συγκεκριμένα, αναλυτές εντοπίζουν στον πίνακα τις μορφές του ζωγράφων Κλόβιο, Ραφαήλ, Μιχαήλ Άγγελου και Τιτσιάνο που αδιαμφισβήτητα άσκησαν επιρροή στον καλλιτέχνη.  

 

 

Το 1577 ο Θεοτοκόπουλος εγκαθίσταται στη Μαδρίτη, όπου αναλαμβάνει μέρος της εικονογράφησης της εκκλησίας του Εσκοριάλ, κατ’εντολήν του βασιλιά Φιλίππου Β’. Φιλοτεχνεί το έργο «Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου» (1580-82), αλλά ο βασιλιάς δε μένει ευχαριστημένος από την απεικόνιση του και τη διαφορετική ματιά του Θεοτοκόπουλου και αναθέτει τη δουλειά στον ζωγράφο Cincinnato, χωρίς να τοποθετήσει τον πίνακα στο ναό. Μετά την αποτυχία του να γίνει μέλος της βασιλικής αυλής, ο γνωστός πλέον ως Ελ (από τα Ισπανικά)  Γκρέκο (από τα Ιταλικά), εγκαθίσταται μόνιμα στο Τολέδο, όπου αποκτά ένα γιο, τον Χόρχε Μανουέλ με την Χερόνιμα ντε λας Κουέβας, την οποία δεν παντρεύτηκε ποτέ. Παρέμεινε στο Τολέδο, ζωγραφίζοντας συνήθως για παραγγελίες, έχοντας το γιο του ως βοηθό και πεθαίνει τον Απρίλιο του 1614 έχοντας αφήσει πίσω του 143 ολοκληρωμένα έργα και 150 σχέδια.

 

 

Τα έργα του Ελ Γκρέκο θεωρήθηκε ότι συνδυάζουν στοιχεία του μανιερισμού, ρεύματος που συνδέθηκε με την τελευταία περίοδο της Αναγέννησης, σε μια βάση βυζαντινής αγιογραφίας. Αντλούσε τα θέματά του από τη θρησκευτική παράδοση, αλλά θεωρήθηκαν πολύ σημαντικές και οι προσωπογραφίες του. Οι μορφές του έχουν μια ρευστότητα και επιμήκυνση που τις διαφοροποιεί από τις ρεαλιστικές απεικονίσεις της Αναγέννησης, παίζει με το χρώμα και τις φωτοσκιάσεις. Σημαντικά έργα του είναι «Η Κοίμηση της Παναγίας των Ψαριανών» (1567) που αντανακλά την πρώιμη περίοδο των έργων του, το «Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού» (1577-79), το «Η ταφή του κόμη Οργάθ» (1586-88) και το «Η πέμπτη σφραγίδα της αποκαλύψεως» ¦1608-14) που ενέπνευσε τον μεταγενέστερο «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» του Πικάσο.  Το 1600, ο πίνακάς του «Προσωπογραφία του Καρδινάλιου» προκάλεσε αντιδράσεις και οδήγησε το Θεοτοκόπουλο ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης, καθώς θεωρήθηκε απρεπής η απεικόνιση του ιερωμένου φορώντας γυαλιά. Συνολικά το έργο του Ελ Γκρέκο άρχισε να αποκτά τη σημερινή σημασία του κατά την περίοδο του εξπρεσιονισμού στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν και έγιναν οι πρώτες καταμετρήσεις του έργου από ιστορικούς τέχνης. Θεωρήθηκε πρωτοπόρος πολλών μελλοντικών κινημάτων όπως ο κυβισμός, ο ρομαντισμός και ο εξπρεσιονισμός, με καλλιτέχνες όπως οι Πωλ Σεζάν, ο Πάμπλο Πικάσο , ο οποίος τον χαρακτήρισε «πατέρα του» στη ζωγραφική, ο Τζάκσον Πόλοκ, ο ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε και ο Νίκος Καζαντζάκης. 

 

Συμμετέχοντας στον εορτασμό της Ισπανίας για το επετειακό έτος, το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης διοργάνωσε τον Ιούνιο την έκθεση Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μεταξύ Βενετίας και Ρώμης, που είναι κυρίως επικεντρωμένη στην ιταλική περίοδο του καλλιτέχνη και η οποία θα μεταφερθεί στο Μουσείο Μπενάκη στις 20 Νοεμβρίου. Το Μουσείο Μπενάκη θα φιλοξενήσει επίσης την έκθεση Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο αλλά και ένα διεθνές διεπιστημονικό συνέδριο με τίτλο Ο Γκρέκο απ’ την Κρήτη στη Βενετία, στη Ρώμη, στο Τολέδο. Στο ίδιο μοτίβο,  το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης αναλαμβάνει ένα μικρό αφιέρωμα με τίτλο Ο θάνατος στο έργο του Γκρέκο ενώ εκθέσεις αναμένονται και στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο και την Εθνική Πινακοθήκη.