Λέξεις-πεταλούδες – Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία

Θα αναρωτηθείτε, σίγουρα, τι θέλει να πει ο τίτλος -τι να είναι τάχα αυτές οι λέξεις-πεταλούδες; Πολύχρωμες; Εφήμερες; Πετάνε μήπως από λουλούδι σε λουλούδι; Όχι, τίποτα από αυτά. Εδώ που τα λέμε, είναι αδύνατο να βρει κανείς τι εννοεί ο τίτλος αν δεν έχει υπόψη του ένα παλιότερο άρθρο άλλου ιστολογίου, ζητάω δηλαδή σταγόνα στον ωκεανό της μπλογκόσφαιρας, οπότε καλύτερα να το πάρει το ποτάμι.

Λέξεις-πεταλούδες αποκαλώ τις έννοιες εκείνες που εκφράζονται με διαφορετικές και όχι ομόρριζες λέξεις σε διάφορες γλώσσες, και συγκεκριμένα στα ελληνικά και το «ευρωπαϊκό πεντάγλωσσο» (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά και ισπανικά). Όταν λέω «όχι ομόρριζες» λέξεις, εννοώ να μην έχουν την ίδια ετυμολογία, να μην είναι η μια δάνειο από την άλλη ούτε καν να ανάγονται στην ίδια ρίζα (ινδοευρωπαϊκή, λατινική, παλαιογερμανική κτλ.) Μπορεί να μην φαίνεται, αλλά ο κανόνας αυτός είναι αρκετά περιοριστικός, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω.

Οι έξι γλώσσες του παιχνιδιού χωρίζονται σε τρεις λατινογενείς, δύο γερμανογενείς και μία ανάδελφη και τρισχιλιετή, οπότε δεν είναι και τόσο εύκολο -αν αντί για τα ιταλικά είχαμε, π.χ., μια σλάβικη γλώσσα, οι πεταλούδες θα γίνονταν πολύ περισσότερες.

Γιατί όμως λέξεις-πεταλούδες; Επειδή, απλώς, στο αρχικό άρθρο από το οποίο έχω εμπνευστεί το σημερινό, που το είχε γράψει ο Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος στο ιστολόγιο Αναμόρφωση πριν από τρία χρόνια παρά δύο μέρες, το αρχετυπικό παράδειγμα τέτοιας λέξης ήταν η λέξη «πεταλούδα», ή μάλλον η έννοια «πεταλούδα» που εκφράζεται με έξι διαφορετικές, μη ομόρριζες, λέξεις στις έξι γλώσσες του παιχνιδιού μας:

• ΕΛ: πεταλούδα
• EN: butterfly
• FR: papillon
• DE: Schmetterling
• IT: farfalla
• ES: mariposa

Εκ πρώτης όψεως οι λέξεις αυτές είναι διαφορετικής ετυμολογίας η κάθε μία, αλλά επειδή ποτέ δεν ξέρει κανείς ας κάνουμε ένα ετυμολογικό διάλειμμα, να δούμε αν επιβεβαιώνεται η εντύπωσή μας. Στα ελληνικά η πεταλούδα πιθανόν προήλθε από αμάρτυρο τύπο *πεταλίδα ή απευθείας από το πέταλο και το επίθημα -ούδα (ίσως λόγω σχήματος), ενώ μπορεί να έπαιξε ρόλο και το ελληνιστικό πετηλίς = ακρίδα.

Στα αγγλικά, το butterfly παράγεται από το butter/βούτυρο και το fly/μύγα, αλλά γιατί; Δεν υπάρχει σίγουρη απάντηση, ίσως επειδή τον Μεσαίωνα πίστευαν ότι οι πεταλούδες έκλεβαν γάλα και βούτυρο. Η ίδια λογική, αλλά όχι η ίδια ρίζα, ισχύει και στο γερμ. Schmetterling, που πρέπει να ανάγεται στο διαλεκτικό Schmetten, από το τσέχικο smetana=κρέμα. Το γαλλ. papillon είναι μετεξέλιξη του λατινικού papilio, και από εκεί είναι και το δικό μας παπιγιόν.

Το farfalla δεν έχει σίγουρη ετυμολογία, πιθανόν να είναι ονοματοποιία, εκφραστικός αναδιπλασιασμός για να δηλώσει το χτύπημα των φτερών της πεταλούδας, αν και κάποιοι έχουν δει προέλευση από το ελλ. φάλλαινα που ήταν ένα είδος εντόμου (οι αρχαίοι έλεγαν φάλ(λ)αινα και τη φάλαινα και το εντομάκι, παρά την κάποια διαφορά μεγέθους των δύο ζώων).

Τέλος, το ισπανικό mariposa επίσης αβέβαιη ετυμολογία έχει. Kάπου είδα ότι κατά τον Κορομινάς προέρχεται από τη φράση Mari, posa(te)», που ακούγεται, λέει, σε παιδικά παιχνίδια και τραγουδάκια (Μαρία, στάσου; )

Αβέβαιες οι περισσότερες ετυμολογίες, αλλά διαφορετικά αβέβαιες άρα η πεταλούδα περνάει το τεστ. Όπως θα δείτε στο αρχικό άρθρο, ο Αθ. Αναγνωστόπουλος είχε δώσει τον τίτλο Η κίτρινη πεταλούδα, επειδή αρχικά φαινόταν ότι και η λέξη «κίτρινος» ανταποκρίνεται στο ίδιο κριτήριο (αφού: κίτρινος, yellow, jaune, gelb, giallo, amarillo), αλλά αν ψάξουμε στα λεξικά θα δούμε ότι το yellow και το gelb, πιθανώς και το giallo, ανάγονται στην ίδια παλαιογερμανική ρίζα, άρα το «κίτρινος» δεν είναι λέξη-πεταλούδα.

Άλλες λέξεις-πεταλούδες, που αναφέρθηκαν στο ίδιο παλαιότερο άρθρο, είναι (τις παραθέτω χωρίς ετυμολογικές πληροφορίες, πάντα στη σειρά ΕΛ-EN-FR-DE-IT-ES):

• * ξύλο, wood, bois, Holz, legno, madera
• * γυαλιά, glasses, lunettes, Brille, occhiali, gafas

Στα σχόλια του άρθρου, οι αναγνώστες δεν πρότειναν και τόσο πολλές νέες λέξεις, όσες θα περίμενε κανείς.

• * μολύβι, pencil, crayon, Βleistift, matita, lápiz
• * κορίτσι, girl, fille, Mädchen, ragazza, chica
• * φουστάνι,dress, robe, Kleid, abito,vestido
• * σπίρτο, match, allumette, Streichholz, fiammifero, cerillo

* γαλοπούλα, turkey, dinde, Truthühner, tacchino, pavo [αυτή ήταν δική μου πρόταση -η γαλοπούλα έχει φοβερά ενδιαφέρουσα ετυμολογία και, παρόλο που θα έπαιρνα όρκο ότι έχω ήδη γράψει σχετικό άρθρο, η αναζήτηση δεν βρίσκει τίποτα! Παρακαλώ, ας μην επικεντρωθούν εκεί τα σχόλια και το κάψουμε]

Ίσαμε τώρα έχουμε οχτώ μόνο λέξεις-πεταλούδες και για να συμπληρώσουμε δεκάδα θα αναφέρω ακόμα δύο που προτάθηκαν στο αρχικό άρθρο αλλά οι ίδιοι οι εμπνευστές τους τις απέρριψαν, κακώς όμως. Έτσι θα αποσαφηνίσουμε λίγο και τους κανόνες του παιχνιδιού.

Ο συγγραφέας του παλιότερου άρθρου, πρότεινε το μάγουλο:

* μάγουλο, cheek, joue,  Wange, guancia, mejilla

και μετά το απέρριψε επειδή το μάγουλο και το mejilla του φάνηκαν ομόρριζα. Πιθανόν να είναι, αν και το λεξικό παράγει το μάγουλο από το λατ. magulum ενώ το mejilla ανάγεται στο λατ. maxilla, και δεν ξέρω αν οι δυο λατινικές λέξεις είναι όντως ομόρριζες. Ωστόσο, θα κάνουμε δεκτή τη χρήση της λ. «παρειά», αντί για το μάγουλο, που σαφώς δεν είναι ομόρριζη με καμιάν άλλη.

Επομένως, δεχόμαστε λέξεις της καθαρεύουσας εφόσον λέγονται ακόμα, και εφόσον δεν είναι νεολογισμοί-εξελληνισμοί του τύπου «ταχυφαγείο» ή «αμφίψωμο».

Μετά, εγώ είχα προτείνει την «ανεργία», που περιέργως (για αφηρημένη έννοια και λόγια λέξη) έχει εξάδα πεταλούδας:

* ανεργία, unemployment, chômage, Arbeitslosigkeit, disoccupazione, paro

και μετά την απέρριψα επειδή στα ισπανικά το paro είναι η λαϊκή λέξη και η πιο επίσημη (desempleo) έχει την ίδια ρίζα με τα αγγλικά. Τελικά όμως λέω να την εγκρίνουμε κι αυτήν και να πούμε ότι εφόσον μια λέξη λέγεται ευρέως δεν πειράζει αν έχει κι ένα ομώνυμο συνώνυμο για την ίδια έννοια.

Βέβαια, και οι δυο αυτοί κανόνες σηκώνουν νερό, υπάρχουν δηλαδή περιθώρια εκτίμησης. Τέλος πάντων, έχουμε ήδη 10 λέξεις-πεταλούδες, που μου φαίνονται λίγες, παρόλο που δεν είναι και πολύ εύκολο να βρει κανείς άλλα παραδείγματα.

Βέβαια, η τεχνολογία βοηθάει (ίσως εσείς να βρείτε κάποιο καλύτερο εργαλείο από το google translate), και έχω εμπιστοσύνη στη συλλογική γλωσσική σας σοφία. Γιά να δούμε, θα γεμίσει ως το βράδυ πεταλούδες το άρθρο; Θυμίζω, προς το παρόν έχουμε μόνο 10, πολύ λίγες.

Νέες πεταλούδες που προτάθηκαν:

• ακρίδα, grasshopper, sauterelle, Heuschrecke, cavalletta, saltamontes
• αναπτήρας lighter briquet Feuerzeug accendino mechero
• ΕΛ: αριστερά, η EN: left FR: gauche DE: linke IT: sinistra ES: izquierda
• άσχημος / ugly /laid /hässlich /brutto /feo
• αυτοκίνητο / car / voiture / macchina / Auto / coche
• Βότσαλο, pebble, caillou, kiesel, ciottolo, guijarro
• γεύμα, lunch, déjeuner, Mittagessen, pranzo, almuerzo
• γραμματόσημο, stamp, timbre, Briefmarke, francobollo, sello
• ΕΛ: γυναῖκα, EN: woman, FR: femme, DE: Frau, IT: donna, ES: mujer (υπάρχει απώτερη ινδοευρ. συγγένεια μεταξύ γυνής και woman αλλά κάνουμε πως δεν το βλέπουμε)
• δοκός, beam, poutre(pilier), Balken, traversa(It), la viga(Es)
• ενδεικτικό (του σχολείου), report, bulletin(scholaire), Zeugnis, pagella (ή certificato), notas (ή certificado)
• επιπλήττω/μαλώνω, scold, gronder, schimpfen, sgridare, regañar
• καθαριότητα, cleanness,propreté ,Sauberkeit, pulizia, limpieza
• κάμπια, caterpillar, chenille, Raupe, bruco, oruga
• Καραβίδα, crayfish, ecrevisse, Flusskrebs, gambero di fiume, cangrejo de rio
• καρχαρίας, shark, requin, Hai, squalo, tiburón
• κεραυνός  – thunder – foudre – Blitz – fulmine – rayo/trueno
• κόβω / cut / couper / schneiden / tagliare / cortar
• κυψέλη, (bee)hive, ruche, bienenstock, sciame, colmena
• λαβράκι – bass – bar – Meerwolf – spigola – robalo
• Λαμαρίνα(έλασμα),(metal)sheet, tôle, Blech, latta (η λαμαρίνα του αυτοκιν.=lamiera) , chapa(de metal)Es
• μαντίλι, EN. handkerchief, FR. mouchoir, DE Taschentuch, ITA fazzoletto, ES pañuelo
• νεροχύτης, sink, évier, Spülbecken, lavello, fregadero
• νυχτερίδα, bat, chauve-souris, Fledermaus, pipistrello, murciélagos
• οδοντογλυφίδα, toothpick, cure-dent, Zahnstocher, stuzzicadenti, mondadientes (αν ιταλικό και γερμανικό ρήμα δεν συνδέονται)
• ΕΛ: παιδί EN: child FR: enfant DE: Kind IT: bambino ES: niño
• παξιμάδι, nut, écrou, Schraubenmutter, dado, tuerca\
• πάπλωμα, duvet, couette, Oberbett, piumino, edredón
• πιπίλα dummy tetine Schnuller succeti/ciciotto chupete
• πίσω back-zurück-de retour-atrás-indietro
• ΕΛ: πιτυρίδα EN: dandruff FR: pellicules DE: Schuppen IT: forfora ES: caspa
• Πλαίσιο(κάσα), frame, encadrement , Zarge, telaio (It), bastidor
• πλάτη back-Rücken-dos-espalda-schiena
• ποδιά, apron, tablier, Schürze, grembiule, delantal
• Σβούρα, Top, Toupie, Kreisel, Trottola, Peonza (δεκτό λόγω αμφιβολιών γιατί δεν είναι βέβαιο ότι το γαλλ. και το αγγλικό είναι ομόρριζα)
• σεντόνι,bedsheet, drap, betttuch, lenzuolo, sabana
• ΕΛ: σκουπίδια EN: garbage FR: ordures DE: Müll IT: spazzatura ES: basura
• σκούφος, cap, bonnet ή casquette, mütze, gorro ή gorra (Es), Berretto (a)
• στοιχηματίζω / bet/ parier / wetten/ scomettere /apostar
• σωρός, pile, tas, Haufen, mucchio, montón
• τερματοφύλακας, goalkeeper, gardien (de but), Torwart, portiere, arquero
• τρύπα, hole, trou, loch, buco, agujero
• φέρετρο / coffin / cercueil / Sarg / bara / ataúd
• φούστα, skirt, jupe, Rock, gonna, falda
• χαλασμένος, broken, fichu(e), kaputt, guasto /scassato(ή rotto), estropeado
• χωματερή, tip (dump), décharge, Kippe, scarico, vertedero

Και μια πεταλουδοπρόταση (αλλά η ουρά είναι άκυρη λόγω του ότι cola και coda είναι ομόρριζα):
Επειδή σκοτώνουν άνεργους και ο θυμός έφτασε το ταβάνι, να γίνουμε ο εφιάλτης τους να βάλουν την ουρά τους πίσω…
Ελληνικά – σκοτώνω άνεργος θυμός ταβάνι εφιάλτης ουρά πίσω
English – kill unemployed anger ceiling nightmare tail behind
Français – tuer chômeur ire plafond cauchemar queue derrière
Deutsch – töten arbeitslos Zorn Decke Alptraum Rute zurück
Italiano – uccidere disoccupato rabbia soffitto incubo coda a posto/indietro
Español – matar parado cólera techo pesadillia cola atrás

και μια ακόμα πολυπενταλούδα:

• Ελληνικά – γεύμα – φίμωτρο – αυλάκι – λάκκος
• English – meal – muzzle – groove – pit
• Français – déjeuner – bâillon – sillon – creux
• Deutsch – Mahl – Maulkorb – Furche – Grube
• Italiano – pasto – museruola – (s)canaletto – buca/fossa
• Español – comida – bozal – ranura/surco – hoyo/pozo

Προτάθηκαν, αλλά έχει υποβληθεί ένσταση:

Δύτης, scuba, Taucher, plongeur, sommozzatore, buso (ένσταση επειδή ο δύτης στα αγγλικά είναι κυρίως diver, που πρέπει να είναι ομόρριζο με την ελληνική ή τη γερμανική λέξη)
κολοκύθα, pumpkin-Kürbis-citrouille-calabaza-zucca (όσο κι αν δεν φαίνεται, Kürbis και zucca ανάγονται στο λατ. cucurbita)

Λεπτός, thin, mince, dünne, sottile, delgadο (ένσταση επειδή thin και dünne είναι ομόρριζα)

μικρός, small, petit, klein, piccolo, pequeno (τα piccolo, petit, pequeno, ή δύο από αυτά μπορεί να είναι ομόρριζα, θέλει ψάξιμο)

ΕΛ: πουλί EN: bird FR: oiseau DE: Vogel IT: uccello ES: pájaro (ένσταση επειδή oiseau και uccello ανάγονται στην ίδια λατινική λέξη)

τετράδιο, notebook, cahier, Heft, taccuino, cuaderno (ένσταση γιατί στα ιταλικά υπάρχει και το quaderno)

τσάντα / bag / sac /Tasche /busta /bolsa (ένσταση επειδή η γενική ιταλική λέξη είναι borsa, ομόρριζη με την ισπανική)

Τώρα / EN Now /FR Maintenant /DE Jetzt / IT Adesso /ES Ahora (ένσταση επειδή το ahora και το τώρα ανάγονται στο ελλ. ώρα, όπως άλλωστε και το ιταλικό ora)

Ύφασμα/πανί – cloth tissu Lappen stoffa tejido/tela (ένσταση, αφού στα γερμανικά η καθαυτό λέξη είναι Stoff)

Χρήμα, money, argent, Geld,soldi,dinero (ένσταση επειδή στα ιταλικά υπάρχει ισόκυρο με το soldi το danari)