Γιώργος Κιμούλης στην «Αυγή»: Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος αν απομονωθεί στο «εγώ» του

Συνέντευξη στην Αυγή και στον Σπύρο Κακουριώτη


Έναν κλασικό, δηλαδή απόλυτα σύγχρονο, χαρακτήρα της παγκόσμιας δραματουργίας, τον Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν, ερμηνεύει εδώ και λίγο καιρό στη σκηνή του θεάτρου "Δ. Χορν" ο Γιώργος Κιμούλης. Με την ευκαιρία αυτή, μιλάμε μαζί του για έναν ρόλο που αποτελεί επιτομή της απληστίας του νεωτερικού ανθρώπου και για έναν συγγραφέα που, πριν από έναν αιώνα, αρθρώνει το πρόταγμα: "Οι άνθρωποι πάνω από το κέρδος!"...
 

 
Photo Copyright - ΦΥΛΑΚΤΟΥ


* Είναι εντυπωσιακό το πόσο σύγχρονο ακούγεται στον σημερινό θεατή αυτό το έργο, που απέχει πάνω από έναν αιώνα από την εποχή μας. Στη δική σας προσέγγιση αποφύγατε επιμελώς κάθε «εκμοντερνισμό» του ή, πολύ περισσότερο, σύνδεσή του με την κοντινή μας επικαιρότητα. Δεν υποκύψατε στον πειρασμό;

Ένα έργο τέχνης δεν είναι ανάγκη να 'ναι επίκαιρο. Οφείλει όμως να είναι σύγχρονο. Το κατά πόσο το κατορθώσαμε, δεν το ξέρω. Το ελπίζω. Άλλωστε ένα έργο λέγεται κλασικό ακριβώς γιατί είναι σαν να έχει γραφτεί τη χρονική περίοδο που παρουσιάζεται. Επίκαιρη είναι η δημοσιογραφία, όχι η τέχνη. Αυτό που κατά τη γνώμη μου οφείλει να κάνει ένας ερμηνευτής, όταν ερμηνεύει έργα τα οποία έχουν γραφτεί άλλες εποχές, είναι να ανακαλύψει με προσοχή ποιες από τις φόρμες της εποχής του συγγραφέα, που χρησιμοποιεί σε κάποια σημεία του έργου του, κρατούν φυλακισμένη ή θολή την ιδέα του και να προσπαθήσει με τη σειρά του να την "απελευθερώσει". Είναι μία σχοινοβατική διαδικασία, κι εκεί, πιστεύω, ξεκινούν και όλες οι παρεξηγήσεις. Παρεξηγήσεις που πολλαπλασιάζονται στις μέρες μας, μιας και ο σύγχρονος αναγνώστης, θεατής και ακροατής, έχοντας βυθιστεί στη απόλυτη και εμφανή χρηστικότητα των πραγμάτων, απομακρύνθηκε απ' τον συμβολισμό τους. Η αποσυμβολοποίηση του τρόπου που βλέπουμε τα πράγματα είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της τέχνης και κατ' επέκταση της ζωής μας. Το ραβδάκι της χρηστικότητας ξεμάγεψε τα πάντα!
 
* Ο κεντρικός ήρωας που ερμηνεύετε, τυφλωμένος όπως ο Οιδίποδας, είναι βέβαιος ότι η απληστία του, για πλούτο ή εξουσία, θα έχει ως αποτέλεσμα το «κοινό καλό». Σαν να βλέπουμε να τον κινεί η «αόρατη χειρ» για την οποία μίλαγε ο Άνταμ Σμιθ. Όμως αυτή η απληστία παράγει καταστροφή και θάνατο για τον ίδιο και τους γύρω του...

Δεν έχετε άδικο. Ίσως αυτό το παγωμένο σιδερένιο χέρι που πιάνει την καρδιά του Μπόρκμαν στο τέλος και τον οδηγεί στον θάνατο να έχει σχέση και με το "αόρατο χέρι" στο οποίο αναφέρεστε. Ο Σμιθ, έχοντας ως βασικό βατήρα της "ανθρώπινης δημιουργίας" την ιδιοτέλεια, βαδίζει παράλληλα με τον Χιουμ και το οικονομικό δόγμα του laissez-faire, όπου οι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης σε μια ελεύθερη αγορά θα μπορούν να λειτουργούν εξισορροπητικά και θα επιφέρουν κοινωνική ευημερία. Ξεχνούσαν(;) όμως το "ποιος φτιάχνει αυτούς τους νόμους". Αν τους νόμους τούς φτιάχνουν οι κατέχοντες τα μέσα παραγωγής, τότε καμία κοινωνική ευημερία δεν θα υπάρξει. Ο Ίψεν στον Μπόρκμαν υποστηρίζει εμφανώς πως η ατομική εγωτική ανάπτυξη ενός ανθρώπου μέσα σ' έναν κοινωνικό χώρο δεν καταστρέφει μόνο το άτομο που προσπαθεί μόνο του ν' αναπτυχθεί, αλλά καταστρέφει και τους γύρω του! Η ιδιοφυΐα του Ίψεν προχωρά ακόμη πιο πέρα. Έχοντας κατανοήσει πλήρως τις διαρκείς μεταμορφώσεις του καπιταλισμού, είχε "δει" τη μεταμόρφωση του βιομηχανικού καπιταλισμού σε χρηματοοικονομικό, όπως και το τέλος αυτού του τελευταίου. Τέλος που το βιώνουμε τώρα. Ο θάνατος του Μπόρκμαν αυτό συμβολίζει. Είχε μιλήσει, με λίγα λόγια, με τον δικό του τρόπο βέβαια, τριάντα χρόνια πριν τον Ρώσο οικονομολόγο Κοντράτιεφ, για τη θεωρία των μεγάλων οικονομικών κύκλων. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Ίψεν από το 1896 άρθρωσε το γνωστό σύνθημα που αυτή τη στιγμή κυριαρχεί στον παγκόσμιο χώρο: Οι άνθρωποι πάνω από το κέρδος! Αυτή είναι ουσιαστικά και η τελευταία φράση του Μπόρκμαν: "...πάω να βρω ξανά τους ανθρώπους".
 
* Όμως ο Μπόρκμαν έχει και έναν έντονα προμηθεϊκό χαρακτήρα. Η φύση γι' αυτόν δεν είναι παρά αντικείμενο προς εκμετάλλευση. Ακόμη και όταν βρεθεί στο δάσος, αυτό που ακούει είναι οι μηχανές από τα εργοστάσια... Αποτελεί αυτή η αποκοπή στοιχείο της πτώσης του;

Η αποκοπή και η απομάκρυνση του ανθρώπου γενικά, όχι μόνον του Μπόρκμαν, από τη φύση τον έχει οδηγήσει στο αδιέξοδο που βρίσκεται τώρα. Η αποφυσικοποίηση του ανθρώπου είναι ο προάγγελος της καταστροφής του. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος ξέχασε πως είναι μέρος της φύσης και πίστεψε πως η φύση δημιουργήθηκε για να την κατανοήσει - καταλάβει - κατακτήσει αυτός, βαδίζει όλο και με μεγαλύτερη ταχύτητα τον δρόμο της δυστυχίας του. Η προμηθεϊκή φωτιά, που δόθηκε στον άνθρωπο για να τον προστατέψει, δεν κάνει μόνον το ωμό μαγειρεμένο, αλλά τον καταστρέφει καίοντάς τον ταυτόχρονα, αν χάσει τον σεβασμό του προς τη φύση που τον έχει δημιουργήσει. Το φως φωτίζει, αλλά και τυφλώνει παράλληλα.
 
* Ο Μπόρκμαν τον οποίο ερμηνεύετε είναι σχεδόν αυτιστικός. Η απομόνωσή του τον οδηγεί στην απόλυτη αδυναμία κατανόησης του εαυτού του και της γύρω του πραγματικότητας. Μόνον η έξοδός του προς τους άλλους τού επιτρέπει, τελικά, να πάψει να είναι ζωντανός-νεκρός και, επιτέλους, να πεθάνει. Αισθάνεστε κι εσείς πως αυτή η συνάντηση με τους άλλους είναι η απαραίτητη συνθήκη για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε, ιδιαίτερα στην εποχή μας;

Τον ακραίο απομονωτισμό του Μπόρκμαν τον βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος σήμερα. Ανέκαθεν η ανθρωπότητα προσπαθούσε να συμφιλιώσει τις έννοιες ατομικό - κοινωνικό, τοποθετώντας τες όμως τις περισσότερες φορές τη μία απέναντι στην άλλη. Η αποτυχία συγκρότησης, στα κράτη του «υπαρκτού σοσιαλισμού», μιας κοινωνίας που θα βασίζεται στην ισότητα, την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη έχει ως βασική της αιτία τον ευνουχισμό της ατομικής πρωτοβουλίας. Έτσι δόθηκε η δυνατότητα στην απέναντι όχθη να αναπτύξει, μέσω του ακραίου νεοφιλελευθερισμού της, τη βασιλεία του ατόμου. Όλες οι σχέσεις των ανθρώπων στην εποχή μας είναι διαποτισμένες από την άποψη πως πάνω απ' όλα υπάρχει ο αδιάφορος ατομικισμός και ο απύθμενος και κυνικός εγωτισμός. Η πίστη στη σημαντικότητα του Ενός, η λατρεία του μοναδικού και του μόνου, η απομόνωση του καθενός απ' τον περιβάλλοντα χώρο και η διαγραφή της κοινωνικής και πολιτικής του συνείδησης, οδηγεί σε αδιέξοδο. Ένα ολόκληρο σύστημα τού μαθαίνει με πρόστυχο τρόπο πως η αυτάρκεια είναι το μοναδικό και βασικό του όπλο και πως η κοινωνική συνύπαρξη του περιορίζει την αυτοτέλεια. Αυτός ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος. Θα προσπαθεί πάντα να επιβιώσει προσαρμοζόμενος, και όχι αλλάζοντας ένα σύστημα που συνεχώς θα τον κονιορτοποιεί, ακριβώς γιατί είναι μόνος του. Γι' αυτό πιστεύω, και θα συνεχίσω να πιστεύω, πως το μελλοντικό αίτημα του ανθρώπου είναι να μπορέσει να γίνει ατομικά κοινωνικό ον, χωρίς αυτό να συνιστά αντίφαση.


* Στην τελευταία πράξη ο Μπόρκμαν αναστοχάζεται κριτικά το παρελθόν, απηχώντας, σύμφωνα με τους μελετητές, τον ίδιο τον Ίψεν και μια μάλλον απαισιόδοξη εκτίμηση για το έργο του... Νιώθετε ότι βρίσκεστε κι εσείς σε μια περίοδο που αποτιμάτε κριτικά την έως τώρα πορεία σας;

Δεν ξέρω κατά πόσον έχουν δίκιο οι μελετητές αυτοί. Ένας συγγραφέας σχεδόν ποτέ δεν ταυτίζεται με ένα πρόσωπο του έργου του. Μιλάει με το σύνολο του έργου του. Είναι πολυφωνικός. Αυτό που κατά τη γνώμη μου περιγράφει ο Ίψεν στον Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν ίσως να κρύβεται στη σκοτεινή ετυμολογία του ονόματος του. Μπόρκμαν μπορεί και να σημαίνει ο "χαμένος άνθρωπος". Προτιμώ να βλέπω μία αγωνία στα τελευταία του έργα, παρά μία απαισιοδοξία. Άλλωστε ο τίτλος του τελευταίου του έργου κραυγάζει μουνχαϊκά, μήπως και θα 'ναι πια αργά, μήπως και είμαστε πια νεκροί όταν ξυπνήσουμε. Όσο για μένα, δεν έχω ούτε τη σοφία, αλλά και ούτε την ηλικία του Ίψεν, ώστε να μπορώ να δω κριτικά την πορεία μου. Αν και, μεταξύ μας, δεν πιστεύω στην ευθύγραμμη πορεία του ανθρώπου. Κύκλους κάνουμε.