Πρόεδρος Γερμανίας: Δεν αρνούμαστε το ηθικό χρέος απέναντι στην Ελλάδα στον πόλεμο - Αποτίω φόρο τιμής στα θύματα του Ναζισμού - η μεγάλη συνέντευξη του στην Καθημερ‏ινή

Τις πρώτες οικονομικές επιτυχίες που διακρίνονται διστακτικά» στην Ελλάδα χαιρετίζει σε συνέντευξή του στην Καθημερινή ο ομοσπονδιακός πρόεδρος της Γερμανίας, Γιόακιμ Γκάουκ, ο οποίος επισκέπτεται από σήμερα τη χώρα μας.



«Η Ε.Ε. για πρώτη φορά ύστερα από πολύ καιρό προβλέπει ανάπτυξη για την Ελλάδα. Τέτοιες θετικές ενδείξεις δίνουν θάρρος και δύναμη για τις επερχόμενες μεγάλες προκλήσεις. Και για να αντεπεξέλθει κανείς σε αυτές χρειάζονται η πεποίθηση και η δύναμη της θέλησης για μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές», τονίζει.

Θυμίζει ότι πριν από μία δεκαετία ήταν η Γερμανία εκείνη που ήταν στη θέση του μεγάλου ασθενούς της Ευρώπης. «Τότε μας παραίνεσαν οι Ευρωπαίοι εταίροι μας να βρούμε τη διέξοδο από την αυτοπαράλυση και να κάνουμε θαρραλέα βήματα. Τα μέτρα για την αναθέρμανση της οικονομίας και της απασχόλησης ήταν επώδυνα και για μία μερίδα των πολιτών εξακολουθούν να είναι. Ομως αυτές οι μεταρρυθμίσεις μάς δυνάμωσαν για τις κρίσεις των περασμένων χρόνων», επισημαίνει, ενθαρρύνοντας παράλληλα τους Ελληνες να συνεχίσουν τη δύσκολη πορεία τους.

Στο πλαίσιο του ταξιδιού του θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει ένα πιλοτικό πρόγραμμα για την ενίσχυση της επαγγελματικής εκπαίδευσης, ενώ δεσμεύεται ότι η Γερμανία θα συνεχίσει τη συνεργασία της με την Ελλάδα στα επίπεδα της τοπικής αυτοδιοίκησης και της κοινωνίας των πολιτών. Αναλαμβάνοντας ως ανώτατος άρχοντας της Γερμανίας «το ηθικό χρέος» των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν στην Ελλάδα στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, αναμένεται να μεταβεί με τον Ελληνα ομόλογό του, Κάρολο Παπούλια στους Λιγκιάδες Ιωαννίνων, όπου θα αποτίσουν από κοινού φόρο τιμής στα θύματα των ναζί. Το χρέος αυτό «δεν θέλουμε ούτε να το αρνηθούμε ούτε να το σχετικοποιήσουμε», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Από τους εμπνευστές της ιδέας μιας Γερμανίας πιο δραστήριας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας, αλλά και υπέρμαχος της άποψης ότι «η Γερμανία δεν θα έπρεπε να επιβάλει τη θέλησή της στην υπόλοιπη Ε.Ε.», ο κ. Γκάουκ διατυπώνει με σαφήνεια την άποψή του για το μέλλον της χώρας μας: «Ολοι στην Ευρώπη θέλουμε μία ανταγωνιστική, ευημερούσα Ελλάδα με αυτοπεποίθηση, η οποία να διακρίνει τις προοπτικές της εντός και μαζί με την Ε.Ε.».

Οσο προχωρούν οι αλλαγές, η Γερμανία θα συνεχίσει να προσφέρει στήριξη

– Εχετε υπάρξει ένθερμος ευρωπαϊστής και συντάκτης μιας θερμής έκκλησης για «περισσότερη Ευρώπη». Είπατε σε μία σημαντική ομιλία ότι η Γερμανία δεν θα έπρεπε να επιβάλει τη θέλησή της στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή Ενωση. Καθώς η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει υποφέρει πολλά λόγω της κρίσης χρέους, πιστεύετε ότι η Γερμανία θα έπρεπε να σκεφτεί να βοηθήσει είτε μέσω ενός «πακέτου ανάπτυξης» είτε μέσω ενός γενναιόδωρου διακανονισμού για την ελάφρυνση του χρέους;

– Πολλοί Ελληνες υπομένουν τεράστιες προσωπικές δυσκολίες, για παράδειγμα, όταν οικογένειες χωρίζονται, επειδή ένας γονέας βρίσκει θέση εργασίας σε απόσταση εκατοντάδων χιλιομέτρων – αν βρει θέση. Ή όταν οι νέοι άνθρωποι δεν βρίσκουν εργασία και δεν διακρίνουν καμία προσωπική προοπτική. Μπορώ να καταλάβω πολύ καλά ότι οι άνθρωποι απελπίζονται, όταν τους λείπουν τα χρήματα για την αγορά φαρμάκων ή για την πληρωμή του λογαριασμού ρεύματος. Η ελληνική κοινωνία καταφέρνει πολλά, ο κόσμος στερείται πολλά. Και γι’ αυτό χαίρομαι πραγματικά που διακρίνονται διστακτικά οι πρώτες οικονομικές επιτυχίες. Η Ευρωπαϊκή Ενωση για πρώτη φορά ύστερα από πολύ καιρό προβλέπει ανάπτυξη για την Ελλάδα. Τέτοιες θετικές ενδείξεις δίνουν θάρρος και δύναμη για τις επερχόμενες μεγάλες προκλήσεις. Και για να αντεπεξέλθει κανείς σε αυτές χρειάζονται η πεποίθηση και η δύναμη της θέλησης για μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές. Θα ήθελα να ενθαρρύνω όλους τους Ελληνες να συνεχίσουν αυτήν τη δύσκολη πορεία – και μάλιστα όχι για να ικανοποιήσουν την Ευρώπη, αλλά από ίδιο ενδιαφέρον.

Βλέπουμε σε περιπτώσεις άλλων ευρωπαϊκών χωρών ότι μία εξυγίανση του κράτους και της οικονομίας μπορεί να επιτευχθεί, εάν κανείς καταπιαστεί με βαθιές μεταρρυθμίσεις και τις εφαρμόσει. Και είμαι βέβαιος ότι σε αυτήν την περίπτωση η Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες θα εξακολουθήσουν να υποστηρίζουν την Ελλάδα.

 – Στην ομιλία σας τον Φεβρουάριο δηλώσατε ότι: «Είναι ειλικρινής πεποίθησή μου ότι, στη Γερμανία, περισσότερη Ευρώπη δεν σημαίνει μία γερμανική Ευρώπη. Για μας περισσότερη Ευρώπη σημαίνει μία ευρωπαϊκή Γερμανία». Είναι ο τρόπος, με τον οποίο αντιμετωπίζει η Γερμανία την κρίση στην Ευρωζώνη, συμβατός με το όραμά σας;

– Τα μέτρα που λήφθηκαν κατά την κρίση χρέους βασίζονται σε κοινές αποφάσεις όλων των εταίρων στην Ευρωζώνη και στην Ευρωπαϊκή Ενωση.

Πριν από δέκα χρόνια βρισκόμαστε εμείς οι ίδιοι αντιμέτωποι με τεράστιες προκλήσεις – η Γερμανία θεωρούνταν ως ο ασθενής της Ευρώπης. Τότε μας παραίνεσαν οι Ευρωπαίοι εταίροι μας, να βρούμε τη διέξοδο από την αυτοπαράλυση και να κάνουμε θαρραλέα βήματα. Τα μέτρα για την αναθέρμανση της οικονομίας και της απασχόλησης ήταν επώδυνα και για μία μερίδα των πολιτών εξακολουθούν να είναι. Ομως αυτές οι μεταρρυθμίσεις μάς δυνάμωσαν για τις κρίσεις των περασμένων χρόνων.

Βέβαια, δεν υπάρχει καμία σταθερή συνταγή για μεταρρυθμίσεις. Γνωρίζουμε ότι σε κάθε χώρα υπάρχουν διαφορετικές συνθήκες και όρια αντοχής, ότι υφίστανται διαφορετικές οικονομικές προσεγγίσεις και ότι δεν οδηγεί μόνο ένας δρόμος στον στόχο. Oι εμπειρίες των άλλων μπορούν ωστόσο να φανούν χρήσιμες. Και εκεί,  όπου  εμείς μπορούμε να συνεισφέρουμε με χρήσιμο τρόπο μέσω της  εμπειρίας  από  τη  Γερμανία, βοηθάμε και το κάνουμε πολύ ευχαρίστως.

Οι ευρωπαϊκές χώρες-εταίροι υποστηρίζουν την Ελλάδα στον δρόμο της με ποικίλους τρόπους. Ερχομαι στην Ελλάδα για να μιλήσω και για το «Ελληνογερμανικό Ταμείο του Μέλλοντος». Και χαίρομαι που τώρα θα υπάρξει ένα Ελληνογερμανικό Ιδρυμα Νεολαίας. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση παρείχε όχι μόνο την υποστήριξή της με τη μορφή έγκρισης δανείων, αλλά προσέφερε και βοήθεια σε σχέση με τις διαρθρωτικές αλλαγές. Το γερμανικό σύστημα υγείας θεωρείται, για παράδειγμα, από ειδικούς ως αποδοτικό και αποτελεσματικό. Γι’ αυτόν τον λόγο συνεργάζονται στενά οι δύο χώρες μας σε αυτόν τον τομέα. Και σε άλλους τομείς, στους οποίους υπάρχει καλή εμπειρία, οι Ελληνες εταίροι μας έκαναν χρήση της συμβουλευτικής προσφοράς μας. Χαίρομαι που στο πλαίσιο του ταξιδιού μου θα γνωρίσω ένα πιλοτικό πρόγραμμα για την ενίσχυση της επαγγελματικής  εκπαίδευσης. Επίσης, θα εξακολουθήσουμε να συνεργαζόμαστε στα επίπεδα της τοπικής αυτοδιοίκησης και της κοινωνίας των πολιτών.

Η Ευρώπη, θεμέλιο ειρήνης και ασφάλειας

– Θα πρέπει να γνωρίζετε για την άνοδο του εξτρεμισμού στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες που έχουν επηρεαστεί από τη λιτότητα και την κρίση χρέους. Υπάρχει επίσης άνοδος του αντιγερμανικού και αντιευρωπαϊκού αισθήματος. Σας ανησυχεί αυτή η τάση και ο αντίκτυπός της στις επερχόμενες ευρωεκλογές του Μαΐου;

– Φυσικά και μου προκαλούν ανησυχία οι αντιγερμανικές και οι αντιευρωπαϊκές τάσεις. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να τους αφαιρέσουμε κάθε λόγο ύπαρξης με το να καθιστούμε διαρκώς και από κοινού σαφές: η Ευρώπη, μία κοινή Ευρώπη -και όχι η επιστροφή σε εθνοκεντρικές πρακτικές- προσφέρει τις καλύτερες δυνατότητες για ανάπτυξη και εξέλιξη των κρατών όλων μας. Η Ε.Ε. μπορεί να συμπαραστέκεται σε μεμονωμένες χώρες με σκοπό την αντιμετώπιση κρίσεων. Επίσης, η ευρωπαϊκή οικογένεια μπορεί να βρει απαντήσεις, μακράν καλύτερα από ό,τι θα μπορούσαν ποτέ μεμονωμένα εθνικά κράτη, για όλες τις σύγχρονες προκλήσεις – τόσο στον τομέα του περιβάλλοντος όσο και στο ζήτημα των προσφύγων, στην ανάπτυξη μεγαλύτερης εσωτερικής ευρωπαϊκής ασφάλειας, στον τομέα της ψηφιακής τεχνολογίας και σε πολλούς άλλους τομείς. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε το εξής: το ευρωπαϊκό εγχείρημα είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια μεγάλη αγορά με ένα κοινό νόμισμα. Η Ευρώπη είναι το θεμέλιο για τη ζωή μας με ειρήνη και ασφάλεια, εργασία και ευημερία. Μέσα στην Ε.Ε. ζούμε σε μια μοναδική στον κόσμο πολιτική και πολιτισμική κοινότητα αξιών. Ελπίζω να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα όσο το δυνατόν περισσότερες Ευρωπαίες και περισσότεροι Ευρωπαίοι στο τέλος του Μαΐου. Οποιος θέλει να έχει λόγο στη διαμόρφωση της Ευρώπης πρέπει να προσέλθει στις κάλπες.

– Η Γερμανία καταδιώκεται από την εφιαλτική ανάμνηση των ναζί. Η Ελλάδα φαίνεται να αντιμετωπίζει αυτήν τη στιγμή ένα παρόμοιο φαινόμενο. Ποιες είναι οι σκέψεις σας πάνω σε αυτό και σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα και η Ευρώπη θα πρέπει να αντιμετωπίσουν την άνοδο του νεοναζιστικού εξτρεμισμού;

– Παρακολουθώ με δυσαρέσκεια πως αναβιώνουν παλιές προκαταλήψεις, τις οποίες ουσιαστικά θεωρούσαμε ξεπερασμένες. Λυπάμαι πολύ για τον τρόπο με τον οποίο έγραφαν και ενημέρωναν τα προηγούμενα χρόνια κάποια γερμανικά και ελληνικά ΜΜΕ για τις χώρες μας. Δεν βοηθάει στη λύση του προβλήματος να υποθάλπεται η αποστροφή και να ξεσηκώνονται οι λαοί ο ένας κατά του άλλου. Είναι μεν δελεαστικό να μεταθέτουμε την αιτία για τα προβλήματα προς τα έξω – έτσι όμως καθίσταται δύσκολος ο αυτοκριτικός συλλογισμός ή και παρακάμπτεται. Δεν πρέπει να εξωραΐζουμε τα προβλήματα, αλλά να τα κατονομάζουμε ανοιχτά και συγχρόνως να επιδιώκουμε υπομονετικά λύσεις, οι οποίες να συνάδουν με τις ευρωπαϊκές μας αξίες – και στον τρόπο ή μάλλον ειδικά στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους πρόσφυγες και τις μειονότητες.

– Υπήρξατε ακτιβιστής του αντικομμουνισμού στην Ανατολική Γερμανία και παίξατε σημαντικό ρόλο στον χειρισμό των φακέλων της Στάζι. Πώς βλέπετε την πιθανή νίκη ενός αριστερού κόμματος στην Ελλάδα, που συμπεριλαμβάνει πολλούς παραδοσιακούς κομμουνιστές και έχει χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα κατά της Γερμανίας;

– Δεν θα ήθελα να σχολιάσω την πολιτική μεμονωμένων κομμάτων. Μεγάλωσα σε ένα σύστημα Οικονομίας Κεντρικού Σχεδιασμού και δικτατορίας. Γι’ αυτό εκτιμώ μια Δημοκρατία που δεν είναι δεσμευμένη σε καμία ιδεολογία και δεν υποκύπτει σε κανέναν λαϊκισμό. Και εκτιμώ το σύστημα της Κοινωνικής Οικονομίας της Αγοράς, όπως το έχουμε στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Συνδέει την οικονομική ελευθερία με την κοινωνική ευθύνη. Αυτό αποτελεί πολύτιμο συνδυασμό δύο σημαντικών αρχών. Στην Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς κάθε άτομο έχει τον ελεύθερο χώρο για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων και ικανοτήτων του. Δραστηριοποιείται προς αυτήν την κατεύθυνση, αλλά παράλληλα βιώνει και την προστασία της συλλογικής αλληλεγγύης.

Δεν αρνούμαστε το ηθικό χρέος

– Πολλά πολιτικά κόμματα επιμένουν ότι η Ελλάδα έχει σοβαρά επιχειρήματα όσον αφορά τις γερμανικές επανορθώσεις για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θεωρείτε αυτές τις αξιώσεις βάσιμες και είναι ρεαλιστικό για την Ελλάδα να επιδιώξει την ικανοποίησή τους;

– Η Ελλάδα βίωσε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μία γερμανική κατοχή ιδιαίτερα βίαιη. Αυτός ο πόλεμος άφησε στην Ελλάδα βαθιές πληγές. Ελληνοεβραίοι θανατώθηκαν συστηματικά, αλλά και Ελληνες μη Εβραίοι τουφεκίστηκαν, απαγχονίστηκαν, θανατώθηκαν με κτηνώδη τρόπο, πολλοί Ελληνες πέθαναν από ασιτία.

Το «ρήγμα με τον πολιτισμό» που διαπράχθηκε επιβάλλει σ’ εμάς τους Γερμανούς μία ιδιαίτερη ευθύνη. Η Γερμανία έχει συναίσθηση του γεγονότος αυτού. Γνωρίζουμε, επίσης, ότι το μέλλον μας έγκειται στην ειρηνική συνεργασία με τους γείτονες και φίλους μας.

Δεν θα ήθελα να συζητήσω εδώ για το νομικό ζήτημα σχετικά με τις επανορθώσεις, όμως επιτρέψτε μου να πω: Το ηθικό χρέος δεν θέλουμε ούτε να το αρνηθούμε ούτε να το σχετικοποιήσουμε. Εφέτος θυμόμαστε την αρχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου πριν από 75 χρόνια, τον οποίο ξεκίνησε η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία. Θέλω κατά την επίσημη επίσκεψή μου να υποκλιθώ με σεβασμό μπροστά στα θύματα που δολοφονήθηκαν από Γερμανούς. Μαζί με τον Πρόεδρο, κ. Παπούλια, θα ταξιδέψω στους Λιγκιάδες για να αποτίσω εκεί φόρο τιμής στα θύματα μιας φρικτής σφαγής. Είμαι ευγνώμων στον Πρόεδρό σας που θα επισκεφθεί μαζί μου αυτόν τον τόπο της φρίκης. Θα μιλήσω επίσης με μέλη της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, για να μνημονεύσουμε τα θύματα του εκτοπισμού και της δολοφονίας των Ελληνοεβραίων. Η Γερμανία λυπάται βαθύτατα για τα θύματα του Πολέμου.

Ομως, ενώ πολλοί Γερμανοί γνωρίζουν για τα εγκλήματα σε άλλες χώρες, τα συμβάντα στην Ελλάδα τούς είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστα. Ως προς αυτό, υπάρχει σαφής ανάγκη για αναπλήρωση των ελλείψεων. Το να δημιουργηθεί η γνώση για τις τότε φρικαλεότητες του πολέμου και την καταδίωξη των Ελλήνων, είναι κατά την γνώμη μου το σημαντικότερο καθήκον στο άμεσο μέλλον –μέσω εκθέσεων, ανταλλαγής απόψεων στο πλαίσιο της επιστήμης της Ιστορίας, μέσω ενός αρχείου μαρτυριών της εποχής για τους καταπιεσμένους και τους αντιστασιακούς– και μέρος αυτής της γνώσης είναι και η γνώση για εκείνους τους Γερμανούς που έδρασαν ενεργά στο πλάι της Ελληνικής Αντίστασης.

– Πολλοί Ελληνες αισθάνονται ότι η Γερμανία τούς μεταχειρίζεται όπως οι νικητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν μεταχειριστεί εκείνη και ότι η χώρα θα μπορούσε να μετατραπεί σε μία «Δημοκρατία της Βαϊμάρης». Επιχειρηματολογούν ότι η Γερμανία πρέπει να ακολουθήσει την πιο ανοιχτή και θετική προσέγγιση που ακολούθησαν οι Σύμμαχοι ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι σκέψεις σας πάνω σε αυτό;

– Ισως σκέφτεστε ότι ένα έθνος, που του επιβάλλονται κανονισμοί, τους οποίους αισθάνεται άδικους, κινδυνεύει να καταλήξει σε μία συχνά σφοδρή άμυνα. Δεν μπορώ όμως να δω εδώ έναν άμεσο παραλληλισμό. Ας μην ξεχνάμε το εξής: Η Γερμανία τιμωρήθηκε το 1919 για την φιλοπόλεμη πολιτική της. Από την Ελλάδα ζητείται σήμερα να τηρήσει κανόνες για τους οποίους είχε δεσμευτεί με την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και στην Ευρωζώνη.

Κατά την άποψή μου, η αλληλεγγύη, την οποία δείχνει σήμερα η Ευρώπη προς την Ελλάδα, ακόμα και αν αυτό συμβαίνει υπό εντελώς διαφορετικές συνθήκες, έχει πνεύμα παρόμοιο με εκείνο της βοήθειας ανασυγκρότησης, την οποία προσέφεραν οι Σύμμαχοι στην Δυτική Γερμανία ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για να ορθοποδήσει πάλι.

Ολοι στην Ευρώπη θέλουμε μία ανταγωνιστική, ευημερούσα Ελλάδα με αυτοπεποίθηση, η οποία να διακρίνει τις προοπτικές της εντός και μαζί με την Ευρωπαϊκή Ενωση.

Η Ευρώπη δεν είναι για μας μία επιλογή ανάμεσα σε πολλές. Είναι το δίδαγμα από την Ιστορία μας και ό,τι καλύτερο έχουμε ως μέλλον.

Από το Ροστόκ στην προεδρία

Γεννημένος στο Ροστόκ της πρώην ανατολικής Γερμανίας το 1940, ο Γιόακιμ Γκάουκ σπούδασε Θεολογία κι έγινε πάστορας της λουθηρανικής εκκλησίας στο Μεκλεμβούργο. Υπήρξε αντικομμουνιστής ακτιβιστής κατά του καθεστώτος Χόνεκερ, αλλά επέμενε να κηρύσσει ότι «Οσοι μας εγκαταλείπουν, δεν ελπίζουν πια». Τον Μάρτιο του 1990 έγινε για πρώτη φορά βουλευτής στην ελεύθερα εκλεγμένη Βουλή της πρώην Ανατολικής Γερμανίας (DDR). Από το 1991 έως το 2000 του ανατέθηκε η επεξεργασία των αρχείων της Στάζι, του ανατολικογερμανικού υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας και η διαδικασία ταυτίστηκε σε τέτοιο βαθμό με το όνομά του, ώστε η υπηρεσία βαφτίστηκε «υπηρεσία Γκάουκ».

Εξελέγη ενδέκατος πρόεδρος της ομοσπονδιακής Γερμανίας τον Μάρτιο του 2012, διαδεχόμενος τον Κρίστιαν Βουλφ, ο οποίος παραιτήθηκε εξαιτίας της εμπλοκής του σε σκάνδαλο διαφθοράς. Μέσα στα δύο χρόνια παραμονής στον θώκο του έχει κάνει βαρυσήμαντες παρεμβάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η τολμηρή ομιλία του για την Ευρώπη στις αρχές του 2013, όπου σκιαγράφησε το όραμά του για την Ε.Ε. και τη θέση της χώρας του σε αυτήν. Κατά τις επισκέψεις του στο Ισραήλ έχει επανειλημμένως ασκήσει κριτική στην πολιτική επέκτασης των εποικισμών, προκαλώντας τη δυσφορία της κυβέρνησης Νετανιάχου. Τέλος, μεγάλη αίσθηση προκάλεσε η πρόσφατη τοποθέτησή του στη Σύνοδο του Μονάχου για την ασφάλεια, όπου ζήτησε ενεργότερη συμμετοχή της Γερμανίας σε διεθνείς αποστολές. «Είμαστε καθ’ οδόν προς την ανάληψη μιας μορφής ευθύνης, την οποία δεν έχουμε ασκήσει ακόμη», είπε στο Μόναχο.